E glossa os grekòfono attin Katu Italia, m’olo ka vasta kamposso miasi m’us dialettu atto sud tis Grècia, tòriso o Dodekanneso, ce plèo fse tikanè khorizete e fonitikì, ekhi ti diki ti fisionomia ce en ene demeni ja tìpoti m’in glossa attus bizantinu, pu ìrtane ettù stus sèkulu IX-X, pose pistèone ce lene e professuri C. Battisti, G. Alessio ce O. Parlangeli.
Tui akkumbune i tesi tto apà sto fatto pu e glosse greke atti Katu Italia èkhune mìa furma neollenikì (sakundu cini attes glosse neoellenikè). Ma tusi furma (sa cini atta neoellenikà idiòmata) ancignà già sto III sèkulo p.K., motti e Ellenistikì Koinè èkame isa olu us dialettu ce èkame pleon aplì i furma tis glossa.
Tua ta pràmata ma pleo nòima tis glossa os grekòfono kharimmena apò tin Koinè ce kratemmena ros àrtena: to na 'rti* to na erti; το να έρθει, το μέλλον; il futuro; le futur; the future tense èrkete pimeno m’o to àrtena* το τώρα, το παρόν; il presente; le présent; the present tense, to prama pu stei kànnonta ce kulusà èrkete pimeno ma steo (Puglia) - steko (Kalabria) ce o participio presente, emeni to infinito1, sto perìodo ipotetikò ekhannete to tha [ j.d. an den èvrekhe, (tha) to èkanna], ekratènnutte ta diplà [ j.d. fortò(n)no], e “diminutivi” kharismeni atti koinè den khrizune ja “diminutivi” [ j.d. lisari, ampari].
Ghennimeni sto VIII sèkulo p.K. atti glossa os dorikò kolono apù Tàranto, es tin Pùglia, ce apù Règgio Kalàbria e glossa os grekofono kratenni ankora kai dorikè lessikologikè mire pu e Koinè den ìsose guali: tue enghìzune i zoì os contadino ce os proataro ce e tes ekhi sto bizantino ce sto neogreko: tutta khrusafà*‹ khrusafi: χρυσάφι; oro, tesoro; or, trésor; treasure os idiomo greko tis Katu Italia, menune ettù manekhà ce mas dìfune posso griko ce grekàniko ine demena m’in glossa tu sèkulu VIII.
Addha dìgghia pu pèrnune cini pu kratènnune ti o griko èstase m’u bizantinu ene ti en ene stammena vrimmena tìpoti pu mas sozi pi jalìssia pu stus feu apò Tàranto ce Règgio, ecì pu àrtena stene e grekòfoni, ezùane greci.
Èkhome manekhà ta khartìa tu Strabone (1° sèkulo p.K.) pu lene ti pleppi Tàranto, Règgio ce Nàpuli oli e addhi ìsane bàrbari ; milonta fse mbarbarimento èrkete sto pi ti o gheno atta khorìa apù essu ìkhane khàsonta tin glossa tto: ìkhane ghettonta bàrbari.
Ma, an mesa sto protinò sèkulo p.K. es te male khore tis akra emilìato greko, sòzome kratesi ka puru sta khorìa apò essu emilìato greko. Ta pràmata domena attin glossa apò os grekòfono apù sìmberi ine ta pleo storikà alisinà khartìa.
Ena attus problemu pu èmpose us grèku n’àrtune etturtèa ce na kàmune na ghennìstune e kolonìe ìone demeni stin demografia: o khoma greko è kani j’o fai ja olo to gheno. Ce ène ja tuo ti kampossi etaràssane j’in tàlassa na vrìkune akre filammene ce khoma kalò: pràmata vastomena attin Katu Italia ce attin Sicìlia. Iu e Eritresi ce e Kalcidesi kàmane na jenisì i khora pu ìgue Kuma. Tui epolemùsane o khoma ma ena àratro norimmeno apù Esìodo (VIII sèk. p.K.) ce sti deskriziuna ka tuo kanni evrìskutte j’in protinì forà ta lòja èlima ce jìis. Utta lòja e’ ta ekhi sto bizantino ce e’ ta ekhi sto neogreko, ezune ankora stin glossa os contadino attìn Kalàbria, pu kulusune na polemìsune to khoma ma to stesso àratro.E glossa os grekòfono kratenni addha palea noìmata pu e glossa os neogreko en vastà: àtsalo (Kalàbria, aggettivo), ode (avverbio), jerro, sikonno, sozo-sonno, ekho, nomeno me to infinito, kratennune palea o ellenistikà noìmata.
Ja tus studiosu talianu, en ìane prama ti e romani den anarìsane na mpòsune alìe khijade kolonu greku na màsune o latino ce na fìkune i glossa tto, motti occe apà stes Ìsule Britànnike emilìato latino.
Akau stin okkupaziuna romana e glossa milimmeni ìane o latino, ma èrkatto milimmene camposse addhe glosse. E greci emilùsane o latino, sakundu t’addha gheni akauvalomena attus romanu, ma kulusìsane na kratèsune ce na milìsune i glossa tto, o greko.
Ola t’addha gheni akauvalomeni* akauvaddho: υποτάσσω; sottomettere; soumettre; to subject attus rumanu (Celti, Iberi, Geti, Daci, Franki) enghìsane ma màsune ce na milìsune latino manekhà, ma tuo en èkhrise ja tus greku, pu sòzane kulusisi na milìsune o greko. Puru vàlonta ja alesinò o fatto ti e koloni ìane bizantini atto IX sekulo, tui, zonta ja èndeka sèkulu me to taliano, ekratènnune rosa sìmberi tin glòssa tto ma oli tin plentera glossològika ce m'in plasticità tti. Ma an olo tuo ene alìssia, pos kànnu cisi studiosi na mi pistèfsune ti e glossa os kolono atto VIII sèk. p. K. en ìsoze, ma pleon dìgghio, krateftì, fsèronta ti toa ìane oli mìa m'in Grècia ce ikhe pleon mealìo* μεγαλείο; grandezza; grandeur; greatness piri o latino?
E glossa os grekòfono edànise lòja os latino ce eplusiànise me ta lòja fse tutu. Ja to Rohlfs, atta lòja mbemmena sto V – VI sèkulo, kanena on ekhi ankora, ma kampossa, ta pleo poddhà, ekhàsisa.
E religiùna eplùsiane to greko ma ta lòja tis agglisìa (jortè, ajii, ce iu)
O greko èbbike danisìe atto taliano. E greci ezùsane nomeni ma tus talianu ce poddhè forè emilùsane ole ce die es glosse ce en ìone dìskulo na smiftune ta lòja, ma e danisìe den ine tosse posse sòzamo mini ce motti tuo endenni o lòo èrkete grecizào, tuo èrkete sto pi ja difsi, ka ta loja ejènnutte deklinàbili (j.d. to animali, tu animalìu).
Apù motti e Turki akauvàlane ti Grècia (XV sek.) e glossa tu ellenòfonù mma èkhase ja pleo fse tèssaru sèkulu to dèsi* επαφή, σχέση; legame, contatto; lien, contact me ton kosmo greko. Ghiurèfsonta na plusiani m’es diname dikè ttu, eghènnise kampossa lòja m’i desinenza -sìa ce addhe forè àddhafse o topo atte mire (j. d. ampelòfillo > fiddhàmbelo {ἀμπελόφυλλο > φυd-dάμbελο = foglia di vigna}).
***
Edìfsamo ettù i furma ce o ghettì tunì glossa e influenze pu diàvase, milìsamo attì fsikhì tti pu o felasi ti ampimpònni* ampimpònno: απορρίπτω, απωθώ; respingere; repousser, réfuter; to repulse, to refute e tesi fse mìa ghennisìa bizantinikì.
Ta ssianòmata stus dìo topu glossikù griku attin Katu Italia mas kàmane na noìsome ti, m’olo ka cia ssianomena atto Rohlfs ce atto Morosi ce ta grammena to ìane iu tossa, pràmata, ta pleo poddhà, pu sòzane doki mìa khera na fsekomostì o problema to ghennisì tis glossa grika ìkhane mìnonta krivimmena, ja tuo etelìsamo na gràfsome to dikò tti Λεξικὸ (glossario). Evrìkamo es ola ta khorìa gheno (contadinu, proataru, polemantu) pu kratènnane anìa i fsikhì tu griku, i dikì tto glossa mana.
O pleo vèkkio, Romano Domenico Antonio apu Vunì (pesammeno pu ìkhe 101 khronu) mas ele:
"Eĝò sa lleo to lloĝo ìjio ke otus èkhete na ton gràspite".
griko: Evò sas leo to lòo anìo ce iu èkhete n’o gràfsete.Anastasios Karanastasis,
Γραμματική των Ελληνικών ιδιωμάτων της Κάτω Ιταλίας
{Grammatica degli idiomi greci del Sud Italia}
Accademia di Atene, 1997
1. O Rholfs, Vocabolario dei Dialetti Salentini, emilì atto khasi tu "infinitu" es ti glossa greka. Ma lei es mìa nota (p.XVII) pu es tin Italia emèni ankora (alìe forè) sakundu sto Ponto Eussino, sta ampisinà meri tu kosmu griku.
Griko
Italiano
Ελληνικά
English
Français
